Η τριπλή διάσταση της παγκοσ μιοποίησης
(το πολυετές φλασάκι , μου τρώει το μ)
Η παγκοσμ ιοποίηση «είναι ένα πολύπλοκο σύνολο διεργασιών»(Giddens, 2002: 47, βλ. επίσης Γαβρόγλου, 2003: 323) και όχι αποκλειστικά ένα οικονο μικό φαινό μενο που οφείλεται στην ελεύθερη κίνηση του χρη ματοοικονομ ικού κεφαλαίου, λόγω της φιλελευθεροποίησης της οικονο ίας και το άνοιγμ α των αγορών, από το ένα μέρος του κόσμ ου σε κάποιο άλλο μέσα σε κλάσμ ατα του δευτερολέπτου.
Στη βάση της θεωρείται απότοκο των εξελίξεων στα επικοινωνιακά συστήμ ατα και ειδικότερα της αλμ ατώδους ανάπτυξης της ψηφιακής τεχνολογίας και Χρησιμ οποιού με τη μετάφραση του Τσαούση (Τσαούσης, 2007: 451). 59 Για τη φύση των αντιφάσεων που ενυπάρχουν σε αυτό το πολύπλοκο φαινό μενο βλ. Hay & Marsh, 1999. Η παγκοσμ ιοποίηση εκλαμ βάνεται ως διεργασία επειδή μετασχημ ατίζει την παρούσα κοινωνική κατάσταση σε μια άλλη κοινωνική κατάσταση, βλ. Steger, 2006. 46 του Internet.
Οι εξελίξεις αυτές διαμ όρφωσαν ένα ολοκαίνουριο περιβάλλον που υπερ-καθορίζει το σύνολο της ανθρώπινης δραστηριότητας (Green, 2006: 21), μετασχη ατίζοντας άρδην την αντίληψη του χώρου και του χρόνου (Waters, 22001: 61 - 67).
Έτσι, «η παγκοσμ ιοποίηση είναι πολιτική, τεχνολογική, πολιτιστική καθώς και οικονο μική» (Giddens, 2002: 44)61.
Η κοινωνικοοικονομ ική και πολιτικοπολιτισ μική αυτή διεργασία δεν είναι ένα φαινό μενο των τελευταίων δεκαετιών του 20ου αιώνα, αλλά μια ακρά πορεία μετεξέλιξης από τις πρωτόγονες κοινωνίες προς το έθνος–κράτος και προς την παγκόσ μια κοινωνία (Μουζέλης, 2004. Πρόκου, 2005. Smith, 2006: 351).
Τον 16ο αιώνα εμ φανίζεται η πρώτη παγκόσ μια οικονομ ία (Wallerstein, 1982. Βεργόπουλος, 1999: 13), με ανταλλαγές και ανταγωνισμ ούς ανά μεσα σε κράτη που δεν μπορούσαν να κυριαρχήσουν το ένα στο άλλο (Μουζέλης, 2004).
Στην πορεία η παγκόσ μια οικονομ ία θα υποστεί βαθιές μεταβολές, ως απότοκο του εθνικισ μού και της γένεσης του έθνους-κράτους, αλλά και μιας σειράς τεχνικοεπιστημ ονικών ανακαλύψεων και πολιτισμ ικών αλλαγών, ώστε στα μέσα του 19ου αιώνα η βιο μηχανία να δημ ιουργήσει «την παγκόσμ ια αγορά που την είχε προετοιμ άσει η ανακάλυψη της Αερικής» (Μαρξ & Έγκελς, 1944 [1868]: 54).
Ωστόσο, τις τελευταίες δεκαετίες του 20ου αιώνα η παγκοσ μιοποίηση αποκτά κάποια χαρακτηριστικά που την καθιστούν μοναδική σε σχέση με τις παγκοσμ ιοποιητικές διαδικασίες των περασ μένων αιώνων (Μουζέλης, 2004): •
Μεγαλύτερη επεκτατικότητα, αφού όλες οι περιοχές του πλανήτη έχουν ενσωματωθεί σε ένα παγκόσ μιο σύστημ α. • Μεγαλύτερη περιεκτικότητα, αφού το παγκόσ ιο σύστη α δεν στηρίζεται όνο στην παραγωγή υλικών αγαθών, αλλά και υπηρεσιών, και άλιστα ε τη πλάστιγγα να γέρνει προς τις υπηρεσίες. •
Μεγαλύτερη διεισδυτικότητα, αφού οι τεχνολογίες επιτρέπουν τη διείσδυση των πολυεθνικών εταιρειών ακόμ η και στη μικρότερη ή πιο απο μακρυσμ ένη περιφέρεια των εθνών κρατών. Πολλοί όμως αφισβητούν ως υπερβολικό το επιχείρη μα που υποστηρίζει ότι έχει διαμ ορφωθεί ια ριζικά νέα κοινωνική και πολιτισ μική τάξη, αλλά αναγνωρίζουν ωστόσο μια «το ή» ή «αλλαγή» - και μάλιστα όχι την πρώτη - στην εσωτερική οργάνωση του καπιταλιστικού συστή ματος (Calhoun, 1995: 113).
Διαπιστώνεται μια υποχώρηση της βιομ ηχανίας, αλλά επισημ αίνεται πως η βιοτική βάση του ανθρώπου προϋποθέτει την παραγωγή και αύξηση υλικών αγαθών (Callinicos, 1989: 127). Ω στόσο κανείς δεν έχει μορφοποιήσει μια ικανοποιητική θε ματοποίησή της (Kassim, 1997: 205).
Για μια ιστορική επισκόπηση του φαινο μμένου της παγκοσμ ιοποίησης, βλ. Χαραλά πης, 1998: – 220. 47
Έτσι, η παγκοσ ιοποίηση εκλαμ βάνεται ως μια διαδικασία που εκτυλίσσεται σε τρεις διαστάσεις (Waters, 22001): • Η πολιτική διάσταση, η οποία αφορά τους τρόπους με τους οποίους το έθνος- κράτος υποκαθίσταται ή αλλάζει ρόλους στο πλαίσιο διεθνών ή υπερεθνικών πολιτικών μορφωάτων και οργανισών και την άνοδο της παγκόσμ ιας πολιτικής. •
Η πολιτιστική διάσταση, η οποία αναφέρεται αφενός στη ροή πληροφοριών, ση μείων και συμ βόλων σε ολόκληρη την υφήλιο και, αφετέρου στις αντιδράσεις στη ροή αυτή. •
Η οικονομ ική διάσταση, η οποία συνδέεται με την άνοδο των χρημ ατοοικονο μικών αγορών, των ζωνών ελεύθερου ε μπορίου, την ανταλλαγή προϊόντων και υπηρεσιών σε παγκόσμ ιο επίπεδο και την ανάπτυξη πολυεθνικών εταιρειών. ως προς την πολιτική διάσταση της παγκοσμ ιοποίησης παρατηρείται ια «σταδιακή διάβρωση της παραδοσιακής αντίληψης της οργάνωσης και λειτουργίας του εθνικού κράτους και [της] ανάδυση[ς] μιας νέας, περισσότερο χαλαρής και εντονότερα διοικητικής, κρατικής μορφής» (Τσαούσης, 2007: 253)
Οι κυβερνήσεις έχουν λιγότερα περιθώρια ελιγμών (Πασιάς, 2006α : 50), απ’ όσα στο παρελθόν, καθώς βρίσκονται αντι μέτωπες με ισχυρές απαιτήσεις υπερ–εθνικών οργανισμών (Green, 2006: 21). Αυτή η διαδικασία οδηγεί στη διπλή μεταβολή «των κρατικών οντοτήτων, αφενός εν με την έντονη διαπερατότητα των συνόρων τους και αφετέρου με την ολική περιφεριοποίησή τους»
Το έθνος-κράτος αλλάζει ρόλους και λειτουργεί ως ένας επιπλέον κόμ βος στο δίκτυο των κοινωνικών σχέσεων, ωστόσο η παγκοσμ ιοποίηση «χτίζεται όχι εναντίον των εθνικών κρατών, αλλά έσω των εθνικών κρατών» (Λιάκος, 2008: 14, βλ. και Γαβρόγλου, 2003. Μουζέλης, 2004. Held, 2008).
Το έθνος-κράτος λογαριάζεται ως αίτιο και αιτιατό της παγκοσμ ιοποίησης, η οποία θεωρείται επέκταση του πολιτικού πέρα από τον εδαφικά γεωγραφικό προσδιορισ μό του εθνικού κράτους (Γαβρόγλου, 2003: 352).
Στο πλαίσιο της διαδικασίας της ευρωπαϊκής ολοκλήρωσης ο ρόλος, οι σχέσεις και οι εξουσίες του έθνους-κράτους απασχόλησαν τους θεωρητικούς της νεορεαλιστικής σχολής, οι οποίοι δια μόρφωσαν το σχή μα του «κρατικο-κεντρικού» μοντέλου ερ μμηνείας, με βασικό ερ μηνευτικό όχημ α τον «διακυβερνητισ μό» (Intergovernmetalism), ο οποίος υποστηρίζει πως το έθνος-κράτος είναι το ουσιαστικό στοιχείο της ΕΚ και η πραγμ ατική αρχή των πολιτικών αποφάσεων και εξελίξεων, βλ. Πασιάς, 2006α : ως προς την πολιτιστική διάσταση, η παγκοσ μιοποίηση προωθεί την ομ ογενοποίηση ασκώντας τυποποιητικές πιέσεις στις τοπικές κοινωνίες (Jarvis, 2004a).
Αυτή η δυαδική κοινωνία ο διευρυ μένος κόσ μος, όπου το παγκόσμ ιο διαχέεται στο τοπικό και το τοπικό στο παγκόσ ιο, αυτή η «παγκοσμ ιοποιη μένη τοπικότητα» (Glocalisation: Robertson, 1995), απότοκο της εντατικοποίησης της διάδοσης των ΤΠΕ, διατρέχεται από χαοτικές λεωφόρους πληροφοριών, οι οποίες δημ ιουργούν από τη μια την αίσθηση ότι τα πάντα συ βαίνουν σε ακτίνα «αναπνοής» -και άρα όλοι οι άνθρωποι ενοικούν σε ένα «παγκόσ ιο χωριό» (McLuhan, 1962)- και από την άλλη διαμ ορφώνουν συνθήκες ανασφάλειας και καταστάσεις αβεβαιότητας, ως αποτέλεσμ α της διάσπασης του χώρου από τον χρόνο και, ευρύτερα, της «πολυφρένειας» (Gergen, 1997) που ση ματοδοτεί τον κόσμ ο της ετανεωτερικότητας.
Μέσα σε αυτή τη διαρκή αναστάτωση του πολιτισμ ικού ρευστού το άτομ ο βιώνει «κατάσαρκα» το σπάσι μο της συνέχειας, με τη διακριτότητα και στεγανότητα των (κοινωνικών, επαγγελμ ατικών, προσωπικών, κ.ά.) ρόλων, τον φετιχισ μό του με πορεύ ματος και την πραγ μοποίηση των κοινωνικών σχέσεων (Holloway, 2006: 112) και αναλαμ βάνει το ίδιο να κατασκευάσει διαλεκτικά τη ταυτοτική του συγκρότηση, τη βιογραφία του, επιλέγοντας συχνά από αντινο ικές εκδοχές67 (Giddens, 2002: 90. Καραλής, 2008: 132).
Αυτή η αλλαγή στις συνθήκες συγκρότησης της ταυτότητας του ατόμ ου και της αέναης αναζήτησης του «αυθεντικού» εαυτού, από το πολιτισ μικό μωσαϊκό της πλανητικής κουλτούρας, διαμ ορφώνουν το πλαίσιο ώστε το άτομ ο, επενδύοντας στον ίδιο τον εαυτό του, να δυαδική κοινωνία ορίζουμ ε την κοινωνία που στηρίζεται στη χρήση ηλεκτρονικών υπολογιστών.
Οι ηλεκτρονικοί υπολογιστές λειτουργούν με βάση το δυαδικό σύστημ α, ήτοι αναγνωρίζουν μόνο δύο ψηφία: το ένα (1) και το (0), όπου συνήθως το (1) αντιστοιχεί σε τάση ηλεκτρικού ρεύ ματος και το (0) σε η τάση (Γουλτίδης, 2007: 25). 65 Χρησι μοποιούμ ε το επίθετο «χαοτικός» από την οπτική γωνία της θεωρίας των fractals, στη βάση της οποίας οικοδο ήθηκε το Internet. Σύ μφωνα μ ε αυτή τη θεωρία fractal καλείται το στοιχείο που διατηρεί την ταυτότητά του σε οποιαδήποτε κλί μακα και μπορεί να αναπαραχθεί επ’ άπειρον σχημ ατίζοντας νέους συνδυασμ ούς, στους οποίους το αρχικό στοιχείο είναι πάντα το ίδιο και το σύνολο διαφορετικό.
Ο όρος «Λεωφόρος των Πληροφοριών» έχει επικρατήσει στις Η.Π.Α., όπου τονίζεται η ταχύτητα της μετάδοσης της πληροφορίας, αντίθετα στην Ευρώπη επικρατεί ο όρος «Κοινωνία της Πληροφορίας», υιοθετώντας μ ια ευρύτερη διάσταση, Κοτσίρης, 2001: 12 – 13. 67
Άλλωστε, οι καπιταλιστικές οικονομ ικές σχέσεις από τη φύση τους υπερβαίνουν πάντοτε τους εδαφικούς περιορισ μούς (Holloway, 2006: 43). Σε αυτό το πλαίσιο, η παγκοσ μιοποίηση «ανατρέπει τα δεδομ ένα» (Ευρωπαϊκή Επιτροπή, 1995: 6) στη φύση της εργασίας και στην οργάνωση της παραγωγής. Η εξάπλωση των ΤΠΕ (Castells, 1998), η οποία φέρνει αντιμ έτωπο το άτομ ο ε ένα σύνθετο δίκτυο, και η κατάργηση των συνόρων, όχι μόνο των ε μπορικών, τεχνολογικών και χρημ ατοπιστωτικών ανταλλαγών, αλλά και των αγορών εργασίας, διαμ ορφώνουν μια παγκόσμ ια αγορά εργασίας, στην οποία το άτομ ο καλείται να προσαρ μοστεί, κάτι που προϋποθέτει γενική βελτίωση των δεξιοτήτων / ικανοτήτων του και προώθηση της τεχνοεπιστη μονικής γνώσης του, ώστε να ανταποκρίνεται στο νέο παραγωγικόμ οντέλο,
