ΝΟΜΟΙ ΣΤΟ ΒΥΖΑΝΤΙΟ

Η Ισχύς των νόμων στο Βυζάντιο

Σε όλη τη διάρκεια της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας, παρά του ότι   ο αυτοκράτορας ήταν η πηγή όλων των νόμων, ο νόμος ήταν πάντα  ανώτερος από τον  βυζαντινό αυτοκράτορα.   Οι βυζαντινοί αυτοκράτορες  διατείνονταν  ότι ο νόμος είναι ο σοφός κυβερνήτης της πολιτείας!

Θεοδοσιανός    και  Ιουστινιάνειος κώδικας

«Ο Θεοδοσιανός Κώδικας» αποτελείται από δεκαέξι βιβλία  με τίτλους,  που αφορούν κυρίως στο ιδιωτικό, στρατιωτικό, ποινικό και εκκλησιαστικό δίκαιο. Παρουσιάζει ατέλειες, αλλά  μαζί με τις «Νεαρές» που εκδόθηκαν μετά το 438 ,  χρησιμοποιήθηκε μέχρι τη νέα κωδικοποίηση στα χρόνια του Ιουστινιανού Α' (527-565) ως μέσο απονομής δικαίου. «Ο Θεοδοσιανός κώδικας»  είναι σημαντικό   επίτευγμα του Θεοδοσίου Β', και  σπουδαία πηγή για τη μελέτη των κοινωνικών συνθηκών της εποχής. repository.kallipos.gr._Istoria_Dikaiou.pdf

 Ο Θεοδόσιος κωδικοποίησε τις  διοικητικές περιφέρειες του κράτους, και άμβλυνε όσο το δυνατόν  αντιθέσεις.  Θεώρησε ανάγκη  να εκσυγχρονίσει τις προϋπάρχουσες  διατάξεις ,για να  εξαλείψει   τη χαώδη   κατάσταση στο Βυζάντιο, από εχθρούς και μη Χριστιανούς.

Η νομοθεσία του  Ιουστινιανού  ενστερνίστηκε  τον ρωμαϊκό ορισμό του 3^ου μ. Χ αιώνα, ότι ο αυτοκράτωρ εξαιρείται  των νόμων (Πανδέκτες 1.331). Καθιέρωσε τον ηγεμόνα ως παντοδύναμο, και τον εξουσιοδότησε  με το  δικαίωμα να νομοθετεί, αλλά  και ν  ακυρώνει νόμους. Καθιέρωσε  πως  ότι επιτάσσει  ο αυτοκράτωρ έχει ισχύ νόμου. Διακήρυξε  ότι ο αυτοκράτωρ  έχει ορισθεί  από τον ίδιο τον Θεό να κυβερνάει την αυτοκρατορία  ως έμψυχος νόμος (Νεαρά 105 του Ιουστινιανού)   και αυτές οι αρχές ίσχυσαν και αργότερα. Στην ιουστινιάνεια νομοθεσία χαρακτηριστική είναι η φράση «είμεθα απαλλαγμένοι των νόμων, εν τούτοις όμως συμμορφωνόμαστε με αυτούς». Μέχρι τις μέρες μας,  η μεθοδική  κωδικοποίηση και  ο συγχρονισμός   του ρωμαϊκού  δικαίου από τον Ιουστινιανό ,  θεωρείται μοναδικό επίτευγμα. Ο στόχος του Ιουστινιανού ήταν  να περιορίσει  τον τεράστιο όγκο των νόμων που είχαν συσσωρευτεί από την εποχή της Δωδεκαδέλτου (451/450 π.Χ), και ν’ αφαιρέσει  τις υπάρχουσες  επαναλήψεις, αντιφάσεις, ασάφειες, και  απηρχαιωμένες  διατάξεις. Η νομοθετική διάταξη του Ιουστινιανού   άρχισε αμέσως μετά την ανάληψη της διακυβέρνησης του κράτους, και περιλαμβάνει τέσσερα μεγάλα έργα. Τον Κώδικα (529) , τους Πανδέκτες (533) , τις εισηγήσεις (533) και τις Νεαρές (534-565).( Χ. Γάσπαρης κ.α: 53-54)

Ο Ιουστινιανός  περιόρισε  την απόλυτη πατριαρχία   στην οικογένεια .  Η νομοθεσία του διευκόλυνε την απελευθέρωση των δούλων. Περιέλαβε   ευνοϊκές διατάξεις για την κηδεμονία των παιδιών απτις  μητέρες,  και  η προίκα τους σε περίπτωση θανάτου  τους,  νομοθέτησε  να μεταβιβάζεται στους δικούς τους, και όχι στο σύζυγο, εκτός αν  είχαν κάνει ειδική συμφωνία.  Οι νόμοι αυτοί  δημιουργήθηκαν  σε συνάρτηση με τις αντίστοιχες  «άδικες» κοινωνικές   συνθήκες  που επικρατούσαν, καθώς και με την επιρροή του Ελληνισμού και του Χριστιανισμού, που επιβαλλόταν  μέσω των αναθεωρήσεων,  και εκδηλωνόταν  με  το Ρωμαϊκό Δίκαιο. Κύριος στόχος της θρησκευτικής πολιτικής του Ιουστινιανού υπήρξε  η καθιέρωση  του ορθόδοξου δόγματος σε όλη την αυτοκρατορία, αφού καταδίκασε τις αιρέσεις, και αφού  έλαβε   αυστηρά μέτρα κατά των αιρετικών. Το έργο του αποτέλεσε τη βάση για όλες τις μετέπειτα εξελίξεις ,τόσο στη Βυζαντινή αυτοκρατορία, όσο και σε πολλά δυτικά ευρωπαϊκά κράτη, που υιοθέτησαν τους νόμους του Ιουστινιανού ως βάση για το αστικό δίκαιό τους.
https://repository.kallipos.gr/bitstream/Istoria_Dikaiou.pdf

Ο Ιουστινιανός   ανέλαβε τεράστιο έργο,  έκανε ιδιαίτερους συγκερασμούς   στον  κώδικά του, με όλους τους αυτοκρατορικούς  νόμους μέχρι την εποχή του.  Θεώρησε αναγκαιότητα   για το κράτος, την επικράτηση  του  Χριστιανισμού, για ν αμβλύνει τις εχθροπραξίες που υπήρχαν έντονες κατά του Βυζαντίου με τον εκχριστιανισμό. Μετέβαλε νομικά τη θέση της γυναίκας-μητέρας, για την αναβάθμιση της βυζαντινής  κοινωνίας.

 Η νομοθεσία του Λέοντος  Γ΄

Κατά τον 8^ο αιώνα ο αυτοκράτωρ Λέων ο Γ΄ (της Ισαυρικής δυναστείας ), θέσπισε την «Εκλογή των Νόμων», η οποία ήταν μία σύντομη περίληψη του Corpus Iuris Civilis, προσαρμοσμένη  στις ανάγκες της εποχής του. Είχε ως  πρώτο πλάνο  τη χριστιανική φιλανθρωπία, αλλά διατήρησε  ορισμένες ποινές   σκληρές,  επηρεασμένες από αραβικές επιρροές.  Ανανέωσε εκ βαθέων  το νομικό σύστημα, και έθεσε μια νέα βάση δικαίου, διαφορετική  από τον ιουστινιάνειο κώδικα. Η «Εκλογή»  ενίσχυσε το θεσμό της οικογένειας και τη θέση της γυναίκας, απαγόρευσε την παλλακεία, διευκόλυνε τους γάμους ετεροδόξων, εξίσωσε πλουσίους και πτωχούς στο ποινικό σύστημα, ενώ αφαίρεσε  τη  θανατική ποινή, αντικαθιστώντας την  με ακρωτηριασμούς. Με τον «Γεωργικό νόμο» προστάτεψε  τους μικροϊδιοκτήτες από τα συμφέροντα των  μεγαλοκτηματιών. Η έκδοση της «Εκλογής των Νόμων» από τον εικονομάχο αυτοκράτορα Λέοντα Γ ΄ είναι  ένα  σημαντικό βήμα στην  εξέλιξη του βυζαντινού δικαίου.  Είναι  ένας κώδικας των βασικών κοινωνικών κανόνων,  για την καθημερινή ζωή  του αστικού, του οικογενειακού, και του κληρονομικού δικαίου. Ο σκοπός του κώδικα αυτού  ήταν μια   στροφή προς τη φιλανθρωπία, και καταπολέμηση της διαφθοράς. Οι μωσαϊκοί νόμοι περιγράφουν την «Εκλογή» ως τον πρώτο χριστιανικό κώδικα νόμων.( Χ. Γάσπαρης κ.α:55)Με διαταγή του  Λέοντος  κωδικοποιήθηκαν οι νόμοι στα 60 βιβλία των «Βασιλικών»,  που  αναφέρονται στο Δημόσιο, Εκκλησιαστικό, Αστικό, και Ποινικό Δίκαιο. Το 912 εκδόθηκε το «Επαρχικόν Βιβλίον», το οποίο  είναι  κανονισμοί για την οργάνωση της βιοτεχνίας και του εμπορίου στην Πρωτεύουσα.el.wikipedia.org      

Πέραν των στρατιωτικών του επιτευγμάτων  ο Λέων Γ’  , έμεινε στην ιστορία κυρίως για τη θρησκευτική του πολιτική. Το 726 εγκαινίασε την Εικονομαχία, τη μεγάλη διαμάχη που αναστάτωσε  τον ανατολικό χριστιανισμό και την αυτοκρατορία. Επηρεασμένος από τις ανεικονικές αντιλήψεις της Ανατολής (μουσουλμάνους, εβραίους, αιρέσεις),επιθυμώντας να περιορίσει την επιρροή της  Εκκλησίας, και να εμποδίσει  τις υπερβολές που διαφαίνονταν,  απαγόρευσε τη λατρεία των εικόνων,  κάτι το οποίο επέφερε διχασμό , μέχρι να επέλθει ισορροπία.

Το νομοθετικό  έργο των Μακεδόνων

Το νομοθετικό έργο των Μακεδόνων εστιάστηκε  στην  αντικατάσταση της «Εκλογής»και στην επαναφορά της ιουστινιάνειας  νομοθεσίας, όχι όμως  στην αρχική της μορφή, αλλά με μια   διασκευή ,προσαρμοσμένη στη  νέα  κοσμοθεωρία. Η συνάρτηση αυτή διαφαίνεται  στα «Βασιλικά», και δηλώνει ότι σε περίπτωση νομικού κενού το οποίο δεν μπορεί ν αντιμετωπιστεί ,θα πρέπει να εφαρμόζεται το ρωμαϊκό(παραδοσιακό) δίκαιο. ( Χ. Γάσπαρης κ.α:56)Σκοπός της  νομοθεσίας  των Μακεδόνων, ήταν  να γίνει μια εκκαθάριση και  μια αναπροσαρμογή των νόμων στις  οικονομικές και κοινωνικές συνθήκες της εποχής τους, για  να λύσουν τα κοινωνικά και οικονομικά  προβλήματα που υπήρχαν σε μεγάλο βαθμό.  Οι Μακεδόνες νομοθέτησαν  μια υποβάθμιση των οικονομικά  δυνατότερων,   για να φέρουν  μιας μορφής  ισότητα, που είναι  χαρακτηριστικό γνώρισμα της περιόδου.

 Νομοθεσίες στο Βυζάντιο μετά τον 10^ο  αιώνα έως το 1453

 Στην εποχή μετά τον 10^ο  αιώνα,  ανήκουν  πολλά συλλεκτικά ,ερμηνευτικά , και  νομοθετικά έργα,  καθώς και διδακτικά εγχειρίδια και μονογραφίες που στηρίζονται στα «Βασιλικά» όπως  η «Μεγάλη Σύνοψις» , ο « Τιπούκειτος»   τέλος του 11^ου  αιώνα, που  είναι ένα αναλυτικό ευρετήριο της μεγάλης κωδικοποίησης,  και η «Ecloga Basilicorum Librorarum IX» μια  ευρεία  επιλογή των δέκα πρώτων βιβλίων των «Βασιλικών». Αυτά   συντελέστηκαν  στα χρόνια της βασιλείας του Ιωάννη Κομνηνού.  Στα ερμηνευτικά    όλα τα σχόλια  των «Βασιλικών»  έγιναν  απτον Ιωάννη Ξιφιλίνο  στα  μέσα του 11^ου  αιώνα. Η «Σύνοψις των νόμων» του διανοούμενου και πολιτικού Μιχαήλ Ψελλού,  περιείχε νομικές έννοιες καθώς και το νομικό  πόνημα  του δικαστή Μιχαήλ  Ατταλειάτη, ένα  εύχρηστο  συνοπτικό  βοήθημα των «Βασιλικών» Τα «Βασιλικά»  παρέμειναν η βασική νομική πηγή για όλους ( Χ. Γάσπαρης κ.α:57).Τους επόμενους  αιώνες   στις  νομοθεσίες  των αυτοκρατόρων,  μεγάλος είναι ο αριθμός των «Νεαρών» που ανάγονται στην εποχή των Κομνηνών, με  τις οποίες ρυθμίζονται    θέματα εκκλησιαστικά. Από το β’ μισό του 12^ου  αιώνα  και έπειτα, γενικεύεται η έκδοση νόμων γενικού περιεχομένου  με τη μορφή  Χρυσόβουλων λόγων ,οι οποίοι   χρησίμευαν μόνο για την παροχή σημαντικών προνομίων  από τον  αυτοκράτορα.

Το έργο του διακεκριμένου νομομαθούς και ειδικού του εκκλησιαστικού δικαίου Θεοδώρου Βαλσάμωνα, στα χρόνια του Μανουήλ  Κομνηνού,  αφορούσε ουσιαστικά στην εκκαθάριση τόσο των κανόνων της Εκκλησίας, όσο και άλλων διατάξεων σύμφωνα με το πνεύμα των «Βασιλικών».Η νομοθετική δραστηριότητα κατά τη βυζαντινή περίοδο παρουσιάζει μια μονομέρεια, και σχετίζεται με  εκκλησιαστικά θέματα και θεσμούς του δημοσίου δικαίου,  όπως η απονομή δικαιοσύνης  και η οργάνωση δικαστηρίων. Γενικά η νομική φιλολογική παραγωγή,  βρίσκεται σε παρακμή κατά την τελευταία  περίοδο της  Βυζαντινής αυτοκρατορίας

Το σημαντικότερο νομικό συλλεκτικό έργο της περιόδου είναι η «Εξάβιβλος» του Κωνσταντίνου  Αρμενόπουλου η οποία οφείλει τ’ όνομά της στο γεγονός ότι  αποτελείται  από έξι βιβλία. Σε αυτά υπάρχει  ταξινομημένο  όλο  το   αστικό  και ποινικό δίκαιο,  ενώ εμπεριέχονται και  παραρτήματα , τα οποία αναφέρονται σε διάφορες ρυθμίσεις, που  δεν μπορούσαν να  ενταχτούν σε κατηγορία   με βάση το περιεχόμενο τους.  Ένα σχόλιο υπάρχει στην «Εξάβιβλο»  του Αρμενόπουλου, ότι τον Ιανουάριο του 1345, χρειάστηκε  έρευνα για να βρεθούν σε ολόκληρη την Κωνσταντινούπολη μερικά αντίγραφα του «Πρόχειρου Νόμου», και ένα  αντίγραφο μιας μεγαλύτερης συλλογής. Θεωρείται λοιπόν ό,τι η λύση των διαφορών  κατά την ύστερη βυζαντινή περίοδο  βασιζόταν σε όποιο νομικό κείμενο βρισκόταν στα χέρια των δικαστών η  των διαδίκων.  Μέσα στην «Εξάβιβλο» τονιζόταν  η  κοινωνική ανάγκη  που υπήρχε για τις μεταρρυθμίσεις και τις αλλαγές των υπαρχόντων νόμων, στο συνεχώς μεταβαλλόμενο κοινωνικό περιβάλλον. Επεσήμανε  το κενό  στη νομοθετική δραστηριότητα και τη νομική  επιστήμη που  επικρατούσε   την τελευταία  βυζαντινή περίοδο  από το 1204 μέχρι το 1453, σαν επακόλουθο  των συνθηκών και  των δύσκολων καταστάσεων  που προέκυψαν στην   αυτοκρατορία.Μέσα στα χρόνια που ακολουθούν  της λεγόμενης Παλαιολόγειας Αναγέννησης,  ο τομέας του δικαίου  εμφανίζει επίσης  περιορισμένη ανάπτυξη. ( Χ. Γάσπαρης κ.α:59)