ΕΞΕΛΙΞΗ ΤΟΥ ΠΑΙΔΙΟΥ ΣΤΟ ΚΟΙΝΩΝΙΚΟ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝ. ΑΠΟ ΒΡΕΦΙΚΗ ΗΛΙΚΙΑ (Περίληψη από ακαδημαϊκή εργασία )

 ΕΞΕΛΙΞΗ ΤΟΥ ΠΑΙΔΙΟΥ ΣΤΟ ΚΟΙΝΩΝΙΚΟ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝ. ΑΠΟ ΒΡΕΦΙΚΗ ΗΛΙΚΙΑ (Περίληψη από ακαδημαϊκή εργασία )

Η σχέση που το παιδί αναπτύσσει με το πρόσωπο που εχει τη φροντίδα του κατά τη βρεφική ηλικία (δεσμός) και η σημασία της για τη συναισθηματική και κοινωνική του ανάπτυξη.

Δεσμός βρέφους-γονιού, ή παιδαγωγού. Θεωρίες, εκφάνσεις, και φάσεις του δεσμού.

Όταν τα βρέφη αρχίζουν να εξερευνούν τον κόσμο, τα πράγματα που τα μαγεύουν μπορούν συγχρόνως και να τα φοβίζουν. Επειδή το παιδί δεν μπορεί να βρίσκεται συνεχώς με τα πρόσωπα που θα ήθελε ούτε να ξεφύγει εντελώς από αυτά, πρέπει να δημιουργηθεί μια εξίσωση ανεξαρτησίας και προστασίας, με σκοπό τη φυσιολογική του ανάπτυξη. Στοιχείο αυτής της εξίσωσης είναι ο συναισθηματικός δεσμός μεταξύ του παιδιού και του γονιού ή παιδαγωγού. Η εξήγηση της δημιουργίας αυτού του δεσμού εχει αποδειχτεί θεμελιώδης πρόκληση για τους αναπτυξιακούς ψυχολόγους.

Η Eleanor Maccoby κατέγραψε τέσσερεις εκφάνσεις του δεσμού στα βρέφη και στα μικρά παιδιά

1. Επιδιώκουν να είναι κοντά στο βασικό γονιό ή παιδαγωγό, τουλάχιστον μέχρι τους 7, 8 μήνες.

2. Θλίβονται αν απομακρυνθούν από τους γονείς ή παιδαγωγούς. Προτού δημιουργηθεί ο δεσμός, δεν ενοχλούνται τα βρέφη όταν ο γονιός ή παιδαγωγός βγεί από το δωμάτιο. Όταν όμως δημιουργηθεί ο δεσμός, στενοχωριούνται.

3. Γίνονται ευτυχισμένα όταν ξαναβρίσκονται με το πρόσωπο που εχουν το δεσμό.

4. Προσανατολίζουν σαν πυξίδα, τις κινήσεις στο πρόσωπο που έχουν δεσμό, έστω και αν αυτό απουσίαζει.

Ο Colyn Trevarten(1980) ονομάζει το συναισθηματικό μοίρασμα μεταξύ του βρέφους και του γονιού-παιδαγωγού ως πρωτογενή διυποκειμενικότητα Η μορφή αυτή επικοινωνίας εξαρτάται περισσότερο από τον ενήλικα Όμως γύρω στους 7 μήνες τα βρέφη πορεύονται με ένα νέο περίπλοκο τρόπο που ονομάζεται δευτερογενής διυποκειμενικότητα Κατ΄αυτή τα βρέφη και οι γονείς ή παιδαγωγοί, μοιράζονται συναισθήματα που αφορούν σε αντικείμενα και άλλους ανθρώπους. Αυτή την εποχή τα βρέφη στρέφουν το βλέμα τους εκεί που το στρέφει η μητέρα , ή παιδαγωγός.(Cole&Cole,2002)

Δεσμός- Προσκόλληση, χαρακτηριστικά και φάσεις κατά Bowlby

Προσκόλληση είναι ο μακροχρόνιος συναισθηματικός δεσμός βρέφους και γονιού ή παιδαγωγού, και χαρακτηρίζεται από την επιθυμία του παιδιού, για μορφολογική παρουσία του γονιού ή παιδαγωγού, με σκοπό την παρηγοριά και ασφάλεια που είναι αποτέλεσμα της στενής σχέσης. Χαρακτηρίζεται επίσης από το άγχος αποχωρισμού, και στενοχώρια του βρέφους, που προκαλείται από τη διακοπή του δεσμού. Άλλο χαρακτηριστικό είναι η αμοιβαιότητα από την πλευρά του γονέα ή παιδαγωγού, ο οποίος με τη σειρά του διαμορφώνει μια προσκόλληση στο παιδί που ονομάζεται συναισθηματικός δεσμός.

Ο Bowlby περιέγραψε 4 φάσεις στην ανάπτυξη της προσκόλλησης παιδιού γονέα, ή παιδαγωγού. Για να καταλάβουμε αν ένα παιδί διαμορφώνει προσκόλληση σε συγκεκριμένο πρόσωπο πρέπει να το αποχωριστεί. Το παιδί βιώνει έντονο άγχος και οι άλλοι άνθρωποι, δεν μπορούν να το ηρεμήσουν. Το τρίτο τέταρτο του πρώτου έτους είναι η κρίσιμη περίοδος κατά την οποία το βρέφος προσκολλάται σε συγκεκριμένα άτομα Μέχρι την ηλικία των 7 μηνών τα βρέφη δεν προσανατολίζονται στον απόντα γονιό ή παιδαγωγό.Η εστιασμένη προσκόλληση εκδηλώνεται, όταν υπάρχει και ο φόβος προς τα άγνωστα προσωπα. (Bowlby,1995) Σύμφωνα με τον Bowlby το σύστημα της προσκόλλησης συνδιάζεται με την εξερεύνηση του περιβάλλοντος και το φόβο ο οποίος βρίσκεται σε συνεχή αλληλεπίδραση με την προσκόλληση. Το βρέφος αγκιστρώνεται στο γονέα ή παιδαγωγό του, και με ασφάλεια πλέον εξερευνά.

Με την ανάπτυξη διαφοροποιείται στο βρέφος και η μορφή της προσκόλλησης.Τα βρέφη γίνονται επιφυλακτικά με τους ξένους και αναστατώνονται όταν αποχωρίζονται τους γονείς ή παιδαγωγούς. Οι νέες μετακινήσεις που επιτυγχάνουν συνοδεύονται με νέες μορφές επικοινωνίας. Τα βρέφη παρατηρούν τις εκφράσεις του γονιού ή παιδαγωγού, για να καθορίσουν τις αντιδράσεις τους σε μια νέα κατάσταση που κοιτάζουν και οι δυο. Η παρατήρηση αυτή μαθαίνει τα βρέφη να αξιολογούν το περιβάλλον τους. Οι κύριες αναπτυξιακές αλλαγές συντελούνται ανάμεσα στις ηλικίες των 7 και 9 μηνών προς μια βιοκοινωνικο συμπεριφορική μεταστροφή η οποία εισάγει ένα νέο εξελικτικό πεδίο. Σαν κοινό σημείο, παρατηρήθηκε ότι τα παιδιά από 7 εως 9 μηνών σε ολο τον κόσμο, ανησυχούν όταν αποχωρίζονται απο τους γονείς ή παιδαγωγούς, και αυτό υποδηλώνει ότι ο δεσμός είναι ένα διαπολιτισμικό χαρακτηριστικό της ανάπτυξης (Bowlby,1995)

Ερμηνείες για τη θεωρητική βάση του δεσμού

Τρεις βασικές ερμηνείες επικράτησαν για την θεωρητική βάση του δεσμού.

Ο ισχυρισμός του Freud ότι τα παιδιά συνδεόνται με το πρόσωπο που τους δίνει τροφή, ο ισχυρισμός του Erik Erikson ότι τα βρέφη δημιουργούν δεσμό με το πρόσωπο που μπορούν να βασίζονται ότι θα τα βοηθήσει, και η υπόθεση του Bowlby ότι τα βρέφη δημιουργούν δεσμό με τα πρόσωπα που τους παρέχουν μια σταθερή βάση για να εξερευνήσουν τον κόσμο.

Ο Freud πίστευε ότι τα άτομα πορεύονται από βιολογικές ενορμήσεις και ότι η αγάπη εχει τις ρίζες της στην ικανοποίηση της ανάγκης για τροφή. Η ψυχοκοινωνική ερμηνεία του Erik Erikson τονίζει ότι υπάρχουν 8 στάδια στη ζωή του ανθρώπου. Το καθένα χαρακτηρίζεται από μια ξεχωριστή σύγκρουση την οποία ο άνθρωπος πρέπει να λύσει. Με τη λύση της σύγκρουσης σε κάθε στάδιο της ζωής τους οι άνθρωποι αποκτούν νέες δεξιότητες. Όταν η σύγκρουση δεν επιλύεται τότε θα επανεμφανιστεί στη ζωή τους. Μια από αυτές τις συγκρούσεις του Erikson είναι όταν τα βρέφη αποχωρίζονται τη μητέρα τους, ή παιδαγωγό , στο τέλος του πρώτου έτους της ζωής τους. Όταν τα βρέφη εχουν εμπιστοσύνη στους γονείς ή παιδαγωγούς τους, περνούν στο δεύτερο πεδίο, αυτό της αυτονομίας. Δεν ανησυχούν όταν η μητέρα ή παιδαγωγός φεύγει γιατί γνωρίζουν ότι θα ξανάρθει (Cole&Cole,2002)

Η ηθολογική ερμηνεία του Βρεττανού ψυχιάτρου Bowlby , βασίστηκε σε έρευνα σε παιδιά που έχασαν τις οικογένειές τους στον πόλεμο. Συνέλεξε παρατηρήσεις παιδιών από ορφανοτροφεία, ιδρύματα, νοσοκομεία, και από παιδιά που είχαν χάσει τους γονείς τους, Εξέτασε εφήβους και ενήλικες που είχαν παραβατική συμπεριφορά Συμπέρανε ότι περιέγραφαν παρεμφερή γεγονότα.Όταν τα παιδιά αποχωρίζονται τη μητέρα τους , ή παιδαγωγό τους, τρομάζουν και φοβούνται. Ακολουθεί ένα στάδιο κατάθλιψης. Αν συνεχιστεί ο αποχωρισμός και δεν δημιουργηθεί σταθερή σχέση τότε τα παιδιά αυτά αδιαφορούν εντελώς για τους άλλους. Ο Bowlby αποκάλεσε αυτή τη συμπεριφορά αποδέσμευση. Για να την εξηγήσει, υπέθεσε ότι υπάρχει ενας μηχανισμός συνισταμένη της ανάγκης του βρέφους για ασφάλεια και της ανάγκης για μάθηση. Αυτός ο μηχανισμός κατά τον Bowlby λειτουργεί σαν θερμοστάτης φούρνου. Όταν η θερμοκρασία ανεβαίνει αρκετά, τότε ο θερμοστάτης πέφτει . Τη διαδικασία αυτή τη χωρίζει σε 4 φάσεις.

1.Η φάση προ του δεσμού. Από τη γέννηση μέχρι 6 βδομάδες, τα βρέφη παραμένουν σε στενή επαφή με τους γονείς ή παιδαγωγούς που τους κάνουν να νοιώθουν άνετα.

2. Η φάση του υπο διαμόρφωση δεσμού 6 βδομάδες εως 6-8 μήνες. Τα βρέφη είναι επιφυλακτικά απέναντι σε κάθε άγνωστο αλλά και οικείο πρόσωπο.

3. Η φάση του σαφούς δεσμού από τους 6-24 μήνες. Το παιδί εχει στενοχώρια και άγχος όταν η μητέρα ή η παιδαγωγός φεύγει από το δωμάτιο.

4.Η φάση των αμοιβαίων σχέσεων 18-24 μήνες. Το παιδί χωρίς τον παρόντα γονιό ή παιδαγωγό, περνάει αρκετό χρόνο άνετα.

Μετά από πειράματα σε ζώα ο Harlow κατέληξε στο συμπέρασμα για τη τεράστια σημασία της σωματικής επαφής και της άμεσης άνεσης, που παρέχει η επαφή αυτή. (Cole&Cole,2002)

Είδη δεσμών, αιτίες διαφορών δεσμών

Δεν υπάρχει ένα σωστό είδος δεσμού που να εναρμονίζεται με κάθε πλαίσιο πολιτισμού. Πολλοι ερευνητές πιστεύουν ότι μπορούμε να εντοπίσουμε γενικά δείγματα Αποφάσισαν να κατηγοριοποιήσουν τις αντιδράσεις των βρεφών, αφήνοντας τη μητέρα, ή παιδαγωγό, να φύγει από το δωμάτιο. Παρατήρησαν τις αντιδράσεις του βρέφους όταν γύρισε, και τις κατέταξαν σε τρείς κατηγορίες.

Δεσμός ανασφαλής παρατηρήθηκε στη περίπτωση που ο γονιός ή παιδαγωγός είναι στο δωμάτιο, και τα βρέφη δεν δίνουν σημασία πού κάθεται. Φεύγει, και όταν ξαναγυρίζει στο δωμάτιο τα παιδιά περισσότερο απομακρύνονται παρά πλησιάζουν το πρόσωπο. Ασφαλής δεσμός παρατηρήθηκε στη περίπτωση που ο γονιός ή παιδαγωγός είναι παρών, και παίζουν ευχάριστα. Όταν φύγει αναστατώνονται, και όταν επιστρέψει ξαναπαίζουν κανονικά. Αυτό το δεσμό εμφανίζει το 65% των παιδιών από μεσοαστικές οικογένειες. Ανασφαλής δεσμός ή αμφιθυμίας παρατηρήθηκε όταν τα παιδιά έχουν στην αρχή προβλήματα με τους ξένους. Μένουν με κάποιο άγχος κοντά στο γονιό ή παιδαγωγό. Όταν φύγει και ξαναγυρίσει είναι θυμωμένα και δεν επανέρχονται Τέτοια παιδιά είναι το 12% των μεσοαστικών αμερικάνικων οικογενειών και είναι αρκετά αγχώδη. (Cole&Cole,2002)

Οι αιτίες των διαφορών στους τύπους του δεσμού, μπορεί να ύπάρχουν λόγω της ιδιοσυγκρασίας μητέρας ή παιδαγωγού, και παιδιού. Παρατηρήθηκε ότι οι διαφορές στην ευαισθησία της μητέρας καθόριζαν το δεσμό. Αν η μητέρα ή παιδαγωγός, ανταποκρινόταν άμεσα στο κλάμα του μωρού, ή στο τάισμα, το βρέφος ανέπτυσσε ασφαλή δεσμό. Τα παιδιά που μεγαλώνουν με μητέρες χωρίς ευαισθησία, οι έρευνες έδειξαν ότι αναπτύσσουν δεσμό ανασφαλή. Η στενή αλληλεπίδραση μητέρας ή παιδαγωγού,και παιδιού είναι ένα αμοιβαίο επίτευγμα. Όπως το βρέφος, έτσι και η μητέρα θέλει βρέφος που να ανταποκρίνεται στο αίσθημά της. Γίνεται μια όσμωση συναισθημάτων, συνεκτιμώντας πάντα και το πολιτισμικό πλαίσιο.Βέβαια υπάρχει το κοινό σημείο για όλους τους πολιτισμούς. Οταν το βρέφος αποχωριστεί τη μητέρα του, αντιδρά παντού με τον ίδιο τρόπο.

Οι δεσμοί μπορεί να παραμένουν σταθεροί, αλλά και μπορεί να μεταβληθούν με την ανάπτυξη σε συνάρτηση με τις συνθήκες της ζωής. Αν η οικογένεια περνά μια δύσκολη περίοδο λόγω ανεργίας, πενίας, θανάτου,ή χωρισμού ο δεσμός πιθανόν να μεταβληθεί. Στο είδος του δεσμού όπως αναφέρθηκε, συνεκτιμώνται και οι πολιτισμικές επιδράσεις, π.χ. στα Κιμπούτς του Ισραήλ (συνεταιριστικά αγροκτήματα) όταν παρατηρήθηκαν στα 11 εως 14 μηνών βρέφη με την έρευνα στη συνθήκη με τον ξένο(όπως λέγεται η έρευνα όταν το παιδί μένει με έναν ξένο και όχι με το άτομο που εχει δεσμό) τα μισά παιδιά κρίθηκαν με ανασφαλή αμφιθυμικό δεσμό, και μόνο το 37% κατηγοριοποιήθηκαν σε ασφαλή δεσμό. (Cole&Cole,2002)

Χαμηλό ποσοστό παιδιών με ασφαλή δεσμό παρατηρήθηκε στη Γερμανία Μετά όμως από εκτενείς παρατηρήσεις, οι ερευνητές απέρριψαν το ό,τι οι Γερμανοί γονείς ήταν αδιάφοροι προς τα παιδιά τους. Μεγάλο επίσης ποσοστό παιδιών με ανασφαλή δεσμό βρέθηκε και σε παραδοσιακές ιαπωνικές οικογένειες, και αυτό οφείλεται στο ότι οι μητέρες προάγουν σχέση έντονης εξάρτησης, μη αφήνοντας τα παιδιά τους σε άλλο πρόσωπο. Συνεπώς για αυτά τα παιδιά είναι ψυχοφθόρο να μένουν μόνα τους με ένα άγνωστο. Παρατηρούμε ότι δεν υπάρχει ενας μόνο παράγοντας που να καθορίζει το τύπο του δεσμού. Η διαφορά των γονιών ή παιδαγωγών, η κληρονομικότητα, το πολιτισμικό πλαίσιο μέσα στο οποίο ανήκουν τα παιδιά και άλλες συνθήκες, δημιουργούν ποικίλες εξελικτικές οδούς, και ερμηνείες αυτών των οδών. (Cole&Cole,2002) Οι αποχρώσεις του συναισθήματος και της έκφρασης αντανακλούν τη διαρκή διαδικασία της προσαρμογής και της εξέλιξης.(Super,&Harkness,1999) Οι ερμηνείες των διαφορών αυτών ποικίλουν, και αποτελούν αντικείμενο αντιπαράθεσης των ψυχολόγων. Οι αλλαγές στην αυτονομία του παιδιού και στην ένοια του εαυτού που παρατηρούνται μεταξύ 18 και 30 μηνών καθώς, και η μείωση της θλίψης που εκφράζουν όταν αποχωρίζονται τους γονείς ή παιδαγωγούς. (Cole&Cole,2002)

Οι νέες δεξιότητες επικοινωνίας είναι η λεγόμενη συναισθηματική αναφορά Είναι μια μορφή επικοινωνίας στην οποία οι αντιδράσεις του βρέφους σε μια ασυνήθιστη κατάσταση εξαρτώνται από τις εκφράσεις του γονιού ή παιδαγωγού.Αν και τα βρέφη εχουν κάνει και τις δικές τους εκτιμήσεις για μια κατάσταση, μελετούν και τις αντιδράσεις του γονιού ή παιδαγωγού και επηρεάζονται από αυτές. Εχει παρατηρηθεί στις έρευνες, ότι τα κορίτσια αντιδρούν με μεγαλύτερη ευαισθησία σε ένα βλέμμα της μητέρας από ότι τα αγόρια Καθώς μεγαλώνουν τα βρέφη αρχίζει και ατονεί η μητέρα ή παιδαγωγός ως πηγή πληροφοριών για τις άγνωστες καταστάσεις Ο τρόπος επικοινωνίας αντικαθίσταται σε μεγάλο μέρος από την ομιλία (Νόβη- Καλτσούνη, 2008)

Συνέπειες των δεσμών στα παιδιά στη διάρκεια της ζωής τους

Οι ερευνητές, βρήκαν ότι σε ηλικία 2 ετών τα παιδιά με ασφαλή δεσμό συνεργάζονται με τις μητέρες τους σε δύσκολες καταστάσεις, ότι λύνουν τα προβλήματα περισσότερο απ’ οσο τα παιδιά με ανασφαλή δεσμό ή ανασφαλή αμφιθυμικό. Στα 3,5 τα παιδιά με ασφαλή δεσμό, είναι πιο περίεργα για καταστάσεις, παίζουν πιο αποτελεσματικά με τους συνομιλίκους τους, και εχουν καλύτερες σχέσεις με τους δασκάλους τους. Εκφράζουν πιο ανοικτά τα συναισθήματα τους, και σχηματίζουν στενότερες σχέσεις με τους άλλους. (Cole&Cole,2002) Οι αξίες επίσης είναι μια άλλη συνιστώσα που επηρεάζει τη συμπεριφορά των παιδιών σε συνάρτηση με το δεσμό. ΄Οταν ο παιδαγωγός του εμφυσά όχι μόνο στο λεκτικό πεδίο αλλά και νοερά, πώς θα ήθελε να ενεργεί το παιδί, και όχι τόσο για να το διευκολύνει στην ανάπτυξη του και στη πρόοδο του, αλλά να συνεργάζεται με τους άλλους. Παρατηρείται ότι στα πεδία της εξέλιξης γίνεται όσμωση συναισθημάτων, αντιλήψεων, αξιών, πολιτισμικού περιβάλλοντος.

Τα παιδιά κοινωνικοποιούνται και στο τρόπο της συμπεριφοράς ανάλογα με το πού βρίσκονται Το νήπιο του Kipsigis εχει κοινωνικούς εταίρους στους οποίους μπορεί να εκδηλωθεί με την λεκτική επικοινωνία. Λιγότερα από μισά παιδιά στην Αμερική είναι παράγοντες μιας ανάλογης διαδικασίας με ένα μικρότερο αδελφό. Κάθε στάδιο της ζωής περιλαμβάνει και το συναισθηματικό περιβάλλον. Και το άτομο αντλεί από τις εμπειρίες του παρελθόντος για να μάθει, να αισθάνεται, και να εκδηλώνει το συνάισθημα.(Super,&Harkness,1999)

Όταν τα βρέφη δεν παίρνουν αρκετό συναίσθημα, εχει αρνητικές συνέπειες για τη ζωή τους. Δημιουργείται το επίκτητο αίσθημα ανεπάρκειας, ώστε ο νους του παιδιού πιστεύει, πως ότι και να κάνει δεν πρόκειται να επηρεάσει αυτό που του συμβαίνει, και επομένως αδιαφορεί, ή γίνεται εντελώς παθητικό. Οι έρευνες εδειξαν ότι στα υιοθετημένα παιδιά, η ποιότητα των σχέσεων των παιδιών με τους θετούς γονείς φαινόταν καλύτερη. Σχεδον όλα είχαν δημιουργήσει αμοιβαίους δεσμούς με τους θετούς γονείς, οποιαδήποτε και αν ήταν η ηλικία τους κατά την υιοθεσία Τα παιδιά των ιδρυμάτων χαρακτηρίστηκαν ως υπερβολικά φιλικά Είχαν μια έντονη επιθυμία για να κερδίσουν την προσοχή των ενηλίκων. .(Cole&Cole,2002)

Συμπεράσματα

Μέσα από τις έρευνες των ειδικών εξήχθη ο,τι ο σημαντικότερος παράγοντας για την επίτευξη του ασφαλούς δεσμού, είναι το συναίσθημα. Με αυτό το κίνητρο τα παιδιά εμφωλεύουν μέσα τους και «μεταφέρουν» τους γονείς ή παιδαγωγούς , κοινωνικοποιούνται γρηγορότερα, συναναστρέφονται ανετότερα, βρίσκουν λύσεις στα προβλήματά τους ταχύτερα, γίνονται πιο αποφασιστικά, και πιο αυτόνομα και κυρίως μαθαίνουν να συμμετάσχουν ενεργά και στη ζωή τους και τη κοινωνία

Βιβλιογραφία

ColeM.&Cole S.,(2002)Η ανάπτυξη των παιδιών.Α΄ τόμος ,Αθήνα, Τυπωθείτω.

Νόβη-Καλτσούνη Χ.,(2008) Η εξέλιξη του παιδιού στο κοινωνικό περιβάλλον.Πάτρα,

Super,C.&Harkness,S.(1999) Πολιτισμικοί κόσμοι της πρώτης παιδικής ηλικίας. Πάτρα,

Bowlby,T(1999) Δημιουργία και διακοπή των συναισθηματικών δεσμών. Αθήνα, Καστανιώτης.